Psychologiczny kontekst zabiegów elektrowstrząsowych.

 

Zabiegi elektrowstrząsowe (EW) zaliczane są do biologicznych niefarmakologicznych metod leczenia stosowanych w psychiatrii. Już sam podział sugeruje wyraźne oddzielenie metod „biologicznych” od (przypuszczalnie) „psychologicznych”. Trudno się więc dziwić, że psychologiczne aspekty kwalifikowania do zabiegów EW (także dyskwalifikowania) oraz psychologiczne następstwa przeprowadzenia tego typu kuracji są bardzo rzadko przedmiotem zainteresowania lekarzy i psychologów. Lekarzy prawdopodobnie uważają, że leczenie typu EW nie zawiera w sobie pierwiastka psychologicznego, a psychologowie są zazwyczaj zdania, że zabiegi EW nie są w zakresie ich zainteresowania.

Obie strony są w błędzie. Wieloletnie doświadczenie kliniczne II Kliniki Psychiatrycznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii (w której każdego roku wykonuje się około 1000 zabiegów EW) wskazuje, że udział psychologa w kwalifikowaniu do zabiegów EW, jak również w opracowywaniu planu dalszego postępowania u pacjentów , u których zabiegi takie były prowadzone, jest tak naprawdę niezbędny.

Celem tego artykułu jest bardziej szczegółowe omówienie psychologicznego kontekstu zabiegów EW. Aby ten kontekst przedstawić niezbędne będzie krótkie przedstawienie tego, na czym polegają zabiegi EW, ponieważ kwestia ta jest bardzo często w znacznym stopniu zmistyfikowana. Przywiązanie myślowe do pewnej fałszywej idei (w tym przypadku przekonania o tym, jak wyglądają zabiegi EW) utrudnia lub uniemożliwia spokojne rozważenie zagadnienia.

Kilka lat temu, gdy (co prawda w nieco żartobliwej formie) wyraziłem, w wywiadzie przeprowadzonym przez Roberta Mazurka i opublikowanym na łamach Rzeczpospolitej („Całą parą robimy elektrowstrząsy”; Rzeczpospolita 14.12.2013) wyraziłem przekonanie, że psychologowie powinni mieć swój udział w zabiegach EW, stwierdzenie to wywołało ogromne kontrowersje, a nawet żądanie ode mnie publicznych przeprosin przez Polskie Towarzystwo Psychiatryczne. Oczywiście forma mojej wypowiedzi mogła być niefortunna (choć była jedynie swego rodzaju anegdotą i cytatem historycznym), jednak przekaz merytoryczny nadal uważam za trafny. Myślę, że przyczyną tego rodzaju nieporozumień jest niewłaściwe wyobrażenie na temat samej istoty zabiegów EW.

Istota zabiegów EW

Zacznijmy od tego, że nazwa „elektrowstrząsy” jest całkowicie niewłaściwa i nie ma żadnego uzasadnienia. Jest to termin historyczny, przyjęty jedynie przez ciągłość, bez powodu merytorycznego. Sam charakter zabiegów, począwszy od ich wprowadzenia (formalnie uznaje się rok 1938, ale polski psychiatra Klemens Maleszewski prowadził tego typu zabiegi już w 1864 roku!) uległ w ciągu dziesiątków (a może setek?) lat kompletnemu przekształceniu.

Od początku XXI wieku stosuje się do wykonywania zabiegów urządzenie pozwalające na wykorzystanie impulsów elektrycznych o szerokości od 0,5 do 1 milisekundy! Nie jest to więc ani wyładowanie elektrostatyczne, na jakie pozwalała butelka lejdejska z czasów Maleszewskiego, ani prąd stały z pierwszej połowy XX wieku, ani też prąd zmienny stosowany w drugiej połowie XX wieku. Ponieważ charakterystyka prądu jest najważniejszą zmienną charakteryzującą aparat do EW, można śmiało stwierdzić, że obecnie stosowane leczenie ma jedynie ideowy związek z leczeniem, które kiedyś określano jako „elektrowstrząsy” (wspólną ideą jest wywołanie czynności napadowej w mózgu pacjenta, ale obecnie osiąga się to w inny niż kiedyś sposób).

Techniczna zmiana w zabiegach EW ma bardzo istotne implikacje kliniczne. Wywołanie czynności napadowej przy pomocy bardzo krótkich impulsów prądu jest bardzo bezpieczne i dobrze tolerowane. Jedynym istotnym działaniem niepożądanym (z ogólnie pojętego zakresu „psychologicznego”) są zaburzenia pamięci autobiograficznej, które obserwuje się u kilkunastu procent chorych. Są to zaburzenia niewielkie, dotyczące jedynie niektórych wspomnień, nie utrudniające codziennego funkcjonowania i całkowicie ustępujące w czasie do trzech miesięcy po zakończeniu zabiegów.

Innymi słowy należy przez to zrozumieć, że już w trakcie wykonywania zabiegów EW mamy do czynienia z w pełni świadoma i dobrze funkcjonująca osobą, która może być podmiotem oddziaływań psychologicznych (np. terapia wspierająca, grupa wsparcia itp.). Przyjęcie założenia, że osoba, u której są wykonywane zabiegi EW jest obłożnie chora i niezdolna do jakiejkolwiek aktywności jest zazwyczaj niesłuszne (choć oczywiście zdarzają się pacjenci, u których bardzo ciężki przebieg choroby stanowi istotna przeszkodę do jakichkolwiek oddziaływań psychologicznych – nie jest to jednak wcale związane ze stosowaną metodą leczenia, a jedynie ze stanem zdrowia i dotyczy w równym stopniu osób, które wcale nie korzystają z zabiegów EW).

Kwalifikacja do zabiegów EW

Zabiegi EW nie są wykonywane w próżni. To znaczy, że nie jest tak jak sobie wiele osób wyobraża, że tego typu leczenie proponuje się wszystkim pacjentom (albo tym pacjentom, których lekarze chcą ukarać, lub których nie lubią, bo i takie przypuszczenia się pojawiają). Wręcz przeciwnie – grupa chorób, w których zabiegi EW mogą przynieść dużą poprawę jest ściśle ograniczona.

Na ogół rozważa się EW w następujących sytuacjach klinicznych (bo należy mówić raczej o sytuacjach niż o chorobach):

- epizod depresji oporny na leczenie farmakologiczne (dwie kuracje lekami o różnych mechanizmach działania) – niezależnie od tego w przebiegu jakiej choroby podstawowej depresja występuje (depresja nawracająca, choroba afektywna dwubiegunowa, psychoza schizoafektywna, schizofrenia).

- występowanie choroby afektywnej dwubiegunowej (lub psychozy schizoafektywnej) z częstą zmiana faz (czyli co najmniej 4 epizody choroby w ciągu roku)

- mania oporna na leczenia farmakologiczne (w przebiegu ChAD lub PSA).

- epizod ciężkiej depresji z poważnym zagrożeniem dla życia pacjenta (tendencje samobójcze, odmowa jedzenia, odmowa przyjmowania niezbędnych leków somatycznych), tu znów nie ma znaczenia w przebiegu jakiej choroby (jakiego zespołu) występuje tak określony epizod depresji.

- schizofrenia oporna na leczenie, chodzi zarówno o leczenie objawów wytwórczych jak i negatywnych, oporność na leczenie jest definiowana analogicznie do oporności na leczenie w depresji.

- katatonia, w tym także (przede wszystkim) katatonia złośliwa.

 

To wyliczenie jest powszechnie znane, powtarzam je tu tylko w tym celu, żeby jasno uzmysłowić, że zabiegi EW bynajmniej nie są rozważane w stosunku do wszystkich pacjentów.

Oznacza to, że wstępna kwalifikacja obejmuje rozpoznanie właściwej choroby (czy też sytuacji klinicznej). Innymi słowy – istotnym przeciwwskazaniem do wykonania zabiegów Ew jest brak wskazań do takiego leczenia.

Jednak sytuacja wygląda prosto jedynie na papierze. W rzeczywistości klinicznej jest zazwyczaj zdecydowanie trudniej. Wszyscy pacjenci (oczywiście w znaczeniu wszyscy ludzie) maja przecież jakąś osobowość, znajdują się w jakiejś sytuacji społecznej itd. Nie ma powodu, aby przyjmować, że ten uwarunkowania nie wpływają na kwalifikację do zabiegów EW. Oczywiście nie chodzi tu o żadne „przeciwwskazania bezwzględne”, ale raczej o uzasadnione wątpliwości, czy wykonanie zabiegów będzie optymalne u tej osoby i w tym czasie.

W jakich sytuacjach psycholog może (powinien) doradzić powtrzymanie się od wykonywania (czy nawet proponowania) zabiegów EW?

To już w następnym odcinku…

---

tagi: psychologia  elektrowstrząsy 

	lukasz-swiecicki
	7 czerwca 2022 19:57

14     1238    13 zaloguj sie by polubić